*3*  باغ فين كاشان، نام يك باغ ايراني است كه حمام فين نيز در آن قرار دارد. مقايسه با بسياري از باغ‌هاي ايراني مشابه، باغ فين با آب قابل توجهي آب‌رساني مي‌شود. ساختمان باغ فين فعلي به دوران شاه عباس بزرگ نسبت داده شده و ميراث فرهنگي ايران طراح باغ را غياث‌الدين جمشيد كاشاني مي‌داند. با اين وجود منابع دانشگاهي طراح باغ را شيخ بهايي معرفي مي‌كنند. كار ساخت و توسعه عمراني باغ در دوره شاه صفي و شاه‌عباس دوم نيز ادامه يافت و به اوج رسيد. در طراحي باغ فين، آب اساسي‌ترين عنصر بوده‌است. آب در باغ فين به صورت‌هاي راكد (در استخر مقابل كوشك و حوض خانه صفوي)، روان (در جوي‌ها)، فوراني (فواره‌ها) و جوششي (ظهور آب از حفره‌هاي منظم كف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوي و شترگلوي فتحعلي شاه) حضور دارد. هريك از اشكال گوناگون آب در اين باغ، مفهومي خاص را تداعي مي‌كند. آب جاري در جوي‌ها، استخرها و حوضهاي باغ از چشمه سليمانيه تأمين مي‌شود. آب اين چشمه ابتدا در استخري در پشت باغ جمع مي‌شود. اختلاف ارتفاع اين استخر نسبت به سطح جوي‌ها، ايجاد فواره‌هايي را امكان‌پذير كرده‌است كه به روش ثقلي آب را به بالا پرتاب مي‌كنند. زير تمام جوي‌ها و دور تمام حوض‌ها در عمق يك متري زمين لوله‌هايي تعبيه شده به اسم تنبوشه كه اين لوله‌ها از جنس سفال بوده كه از يك طرف به حوض‌هاي اصلي متصلند و طرف ديگر آن در انتهاي جوي مسدود است. آب از يك طرف وارد مي‌شود و چون انتهاي لوله مسدود است آب از فواره‌ها خارج مي‌شود. چون سطح زمين شيب دارد براي اينكه فشار تقسيم شود قطر لوله را متفاوت ساخته‌اند. ابتداي لوله از انتهاي آن قطورتر است به اين ترتيب فشار تقسيم مي‌شود و آب به يك ميزان از فواره خارج مي‌شود. آب حوض اصلي از دوازده چشمه داخل آن مي‌جوشد كه به آن حوض جوش گفته مي‌شود. طراح سيستم، رياضي‌دان معروف قرن دهم و عصر صفوي، غياث الدين جمشيد كاشاني است. ايشان دويست سال قبل از پاسكال از قانون اختلاف سطح استفاده كرده و از شيب طبيعي زمين بهره جسته‌است.
*4*  ميدان نقش جهان هم‌چنين معروف با نام تاريخي ميدان شاه و پس از انقلاب 1357 ايران با نام رسمي ميدان امام، ميدان مركزي شهر اصفهان است كه در قلب مجموعه تاريخي نقش جهان قرار دارد. بناهاي تاريخي موجود در چهار طرف ميدان نقش جهان شامل عالي‌قاپو، مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد شيخ لطف‌الله و سردر قيصريه است. علاوه بر اين بناها دويست حجره دو طبقه پيرامون ميدان واقع شده‌است كه عموماً جايگاه عرضه‌ صنايع دستي اصفهان مي‌باشند.  در پيرامون ميدان، مشهورترين و عظيم‌ترين بناهاي تاريخي اصفهان مانند مسجد جامع عباسي يا مسجد شاه (در ضلع جنوبي)، مسجد شيخ لطف‌الله (در ضلع شرقي)، عمارت عالي‌قاپو (در ضلع غربي) و سردر قيصريه (در ضلع شمالي) ساخته شده‌است. اطراف ميدان را چهار بازار بزرگ احاطه كرده‌اند. عايدات چهار بازار اطراف ميدان، در سال 1017 قمري وقف چهارده معصوم شده‌است. ولي قلي شاملو در كتاب قصص الخاقاني مي‌نويسد كه شاه عباس در سال 1014 بازار دور ميدان نقش جهان اصفهان، كاروانسراي بزرگ آنجا، بناي قصيريه، و حمام شاهي را وقف سادات مدينه و به خصوص براي هزينه ازدواج دختران و پسران سيد اين شهر كرده‌است. همزيستي ابنيه تجاري با ساختمان‌هاي حكومتي و مذهبي و همچنين وجود قديمي‌ترين دروازه بازي چوگان جهان در ميانه ميدان از جاذبه‌هاي معماري ميدان است. دو دروازه سنگي چوگان از آن دوره هنوز در ميدان باقي است كه از انجام ورزش چوگان در آن دوره حكايت مي‌كند و قديمي‌ترين دروازه چوگان دنياست. طرح اين ميدان تا جايي در نحوه اجراي بازي چوگان تأثير داشته‌است كه زمين‌هاي ورزشي هارلينگام و ساير زمين‌هاي چوگان معروف، كم و بيش از روي اين ميدان ساخته شده‌اند.
*5*  اين بنا پس از انتقال پايتخت از قزوين به اصفهان توسط شاه عباس اول بين سال‌هاي 973 تا 977 خورشيدي به عنوان مقر و دولتخانه حكومتي سلاطين صفوي شروع به ساخت شد. در ابتدا شكلي ساده داشته و به مرور زمان و در طول سلطنت شاه عباس طبقاتي به آن افزوده شدند و در زمان شاه عباس دوم ايوان ستوندار به آن افزوده شد. اين بنا در ضلع غربي ميدان نقش جهان و روبروي مسجد شيخ لطف‌الله واقع شده‌است. ارتفاع آن 48 متر است و 6 طبقه دارد كه با راه‌پله‌هاي مارپيچ مي‌توان به آن‌ها رسيد. آنچه باعث گرديده‌است عالي قاپو در زمره آثار باشكوه و بسيار نفيس عصر صفوي قرار گيرد، مينياتورهايي هست كه كار هنرمند معروف عصر صفوي رضا عباسي است و همچنين گچبري‌هاي آخرين طبقه كاخ عالي قاپو است كه تالار آن «اطاق موسيقي» يا «اطاق صوت» نيز ناميده مي‌شود.
*6*  شاه عباس براي رفاه حال لشگريان خود كه غالباً در سفر احتياج به نان و خورش موقت و فوري داشتند و لازم بود به هر شهري مي‌رسند نانواهايي باشند كه بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهيه نمايند و غذايي باشد كه خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد و حل اين مشكل را از «شيخ بهايي» كه از دانشمندان ايران بود خواست. چون در سفر لشكريان مجبور به تهيه آرد از شهرهاي مختلف بودند و آرد هر شهر با شهر ديگر از نظر نوع گندم آن تفاوت داشت بايد طوري اين نان پخته مي‌شد كه از هم وا نرود و قابل استفاده باشد. پس آرد آن مخلوطي از انواع آردها بوده و همچنين بايد با سبوس گندم نيز براي سهولت در هضم مخلوط مي‌شد. همين است كه رنگ آن تيره بوده و به خاطر وجود انواع آرد قدرت چسبندگي آن كم است و بايد حتما بصورتي كه مي‌بينيد بايد روي سنگ پهن شود تا نريزد. لذا شيخ بهايي نيز تنور سنگكي را ابداع نمود. اين اختراع به قدري با دقت و هوشياري طراحي و عملي شده كه پس از گذشت چند صد سال هنوز به همان صورت اوليه پخته مي شود و ناني كه از تنور سنگكي بدست مي‌آيد، محبوب‌ترين نان ايراني است. اين است كه شيخ بهايي از علما و دانشمندان قرن دهم هجري را بايد مخترع نان سنگك و شكل تنور آن دانست.
*7*  ابداع، چگونگي و نحوه دستيابي به فن آوري توليد حلوا ارده را به شيخ بهايي نسبت مي‌دهند. به‌طوري‌كه در تاريخ آمده شاه عباس به‌دنبال جيره غذايي مناسب براي سربازانش بود كه داراي اين شرايط باشد: اولا مقوي و انرژي زا باشد، دوما حمل و نقل آن آسان و ثالثا براي شرايط جنگي مناسب بوده و براي مصرف نياز به گرم كردن نداشته باشد. به‌دنبال اين قضيه شيخ بهايي با همكاري شيريني سازان آن زمان چيزي را كه امروز بنام حلواارده معروف است اختراع كرد.
  حمام شيخ بهايي 29 تير 1377 با شماره 2063 به عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده و تا 20 سال پيش همچنان اين بنا به عنوان حمام استفاده مي‌شده است. اين حمام از مهم‌ترين رازهاي نامكشوف بناهاي تاريخي است به گونه‌اي كه پس از گذشت ساليان سال هنوز دانشمندان نتوانسته‌اند به شكل 100 درصدي به معماي روشن بودن هميشگي شمعي كه مخزن اين حمام را گرم كرده پي ببرند. اين احتمال وجود دارد كه يك سيستم سفالينه لوله كشي زيرزميني در حد فاصل آبريزگاه مسجد جامع و اين حمام وجود داشته كه با روش مكش طبيعي، گازهايي مانند متان و اكسيدهاي گوگردي را به خزينه حمام هدايت مي‌كرده و طبق محاسبات دقيقي كه شيخ بهايي انجام داده بود و با طراحي خاص خزينه، اين فاضلاب تبديل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزينه مي‌سوخته است. با مطالعات باستان‌شناسي در اين منطقه مشخص شد كه فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌هاي جمع آوري فاضلاب وارد خزينه حمام مي‌شده است. امروزه توليد گاز از فاضلاب با عنوان بيوگاز ناميده مي‌شود كه يكي از تخصص هاي مهندسين بهداشت و محيط زيست است و در كشورهاي اروپايي و آمريكا از اين سيستم بعنوان بازيافت فاضلاب و تهيه سوخت استفاده مي‌شود.
*8*  گاليلئو گاليله (به ايتاليايي: Galileo Galilei)‌ (15 فوريه‌ 1564–8 ژانويه‌ 1642) دانشمند و مخترع سرشناس ايتاليايي در سده‌هاي 16 و 17 ميلادي بود. گاليله در فيزيك، نجوم، رياضيات و فلسفه علم تبحر داشت و يكي از پايه‌گذاران تحول علمي و گذار به دوران دانش نوين بود.
*9*  رنه دِكارْت (به فرانسوي: René Descartes) (زاده‌ 31 مارس 1596 در دكارت (اندر الوآر) فرانسه — درگذشته‌ 11 فوريه‌ 1650 در استكهلم سوئد) رياضي‌دان و فيلسوف فرانسوي معروف عصر روشنگري است.
*10*  فلسفه مَدرَسي يا اسكولاستيسم روشي از تفكر انتقادي است كه توسط دانشگاهيان سده‌هاي ميانه از حدود 1100 (ميلادي) تا 1500 (ميلادي) در اروپا تدريس مي‌شد. اين اصطلاح همچنين اشاره دارد به برنامه به‌كارگيري اين روش در تبيين و دفاع از جزم‌گرايي در فضايي كه كثرت‌گرايي در حال رشد بود.
*11*  ويليام شكسپير (به انگليسي: William Shakespeare) (زاده 1564 – درگذشته 1616) شاعر و نمايشنامه‌نويس انگليسي بود كه بسياري وي را بزرگ‌ترين نويسنده در زبان انگليسي دانسته‌اند. «سخن سراي ايون» (به انگليسي: Bard of Avon) لقبي است كه به خاطر محل تولدش در آون واقع در استراتفورد انگليس به وي داده‌اند.
*12*  سِر ايزاك نيوتن (به انگليسي: Sir Isaac Newton); زاده 25 دسامبر 1642 – درگذشته 20 مارس 1727) فيزيك‌دان، رياضي‌دان، ستاره‌شناس، فيلسوف و شهروند انگلستان بوده‌است. نيوتون در سال 1687 شاهكار «اصول رياضي فلسفه‌ طبيعي» را به نگارش درآورد. در اين كتاب، او مفهوم گرانش عمومي را مطرح ساخت و با تشريح قوانين حركت اجسام، علم مكانيك كلاسيك را پايه گذاشت. از ديگر كارهاي مهم او بنيان‌گذاري حساب ديفرانسيل و انتگرال است. نام نيوتن با انقلاب علمي در اروپا و ارتقاي نظريه‌ خورشيد-مركزي پيوند خورده‌است. او نخستين كسي است كه قواعد طبيعي حاكم بر گردش‌هاي زميني و آسماني را كشف كرد.
*13*  گوتفريد ويلهلم لايبنيتس (به آلماني: Gottfried Wilhelm Leibniz) ‌ (1646–1716)، فيلسوف، رياضيدان و فيزيك‌دان آلماني بود كه همچنين نقش به‌سزايي در سياست اروپايي زمان خويش بازي كرده‌است و مقام بالايي نيز در تاريخ فلسفه و تاريخ رياضي دارد. لايبنيتس بنيان‌گذار سيستم دودويي است. وي محاسبات ديفرانسيل و انتگرال را كه همراه با دانش معادلات ديفرانسيل پايه‌گذار بسياري از پيشرفت‌هاي بشر شدند، همزمان ولي كاملاً مستقل از آيزاك نيوتن به دست آورد و همين موضوع باعث اختلاف او با نيوتون بر سر اين كه كدام زودتر مبدع اين علم بوده‌اند، گرديد، كه البته ظاهراً نيوتون پيروز اين بازي شد و اكثر كشفيات به نام او ثبت شد، هرچند كه نمادها و نشانه‌هايي كه امروزه به‌طور گسترده‌ استفاده مي‌كنيم، نشانه‌هايي اند، كه لايب‌نيتس نخستين بار به كار گرفت. (به‌طور مثال نماد dy/dx براي مشتق تابع (y(x در نقطه x يا نماد (∫) براي انتگرال) او از بزرگ‌ترين فيلسوفان عصر خِرد و روشنگري محسوب مي‌شود. در مكانيك كلاسيك، او بر اين عقيده بود كه زمان و مكان نسبي هستند، در حالي كه نيوتون بر عقيده خودش مبني بر مطلق بودن زمان و مكان اصرار مي‌ورزيد.
*14*  جان لاك (به انگليسي: John Locke) (زاده‌ 29 اوت 1632 – درگذشته‌ 28 اكتبر 1704) از فيلسوفان سده 17 ميلادي انگلستان بود كه به‌طور گسترده به عنوان پدر ليبراليسم كلاسيك شناخته مي‌شود. لاك از مهم‌ترين شارحان نظريه قرارداد اجتماعي و پيروان مكتب تجربه‌گرايي است. نظرات او بر پيشرفت شناخت‌شناسي و فلسفه سياسي مؤثر بود. او از تأثيرگذارترين انديشمندان عصر روشنگري شمرده مي‌شود. نوشته‌هاي او بر ولتر و ژان ژاك روسو، بسياري از انديشوران اسكاتلندي و انقلابيون آمريكائي اثرگذار بود. اين تأثير را مي‌توان در اعلاميه استقلال ايالات متحده آمريكا مشاهده كرد.
*15*  بريتانيا يا پادشاهي متحد (به انگليسي: United Kingdom) با نام رسمي پادشاهي متحد بريتانياي كبير و ايرلند شمالي (به انگليسي: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland و به اختصار: UK) كشوري است واقع در اروپاي غربي و به پايتختي شهر لندن، كه از ديرباز در اغلب منابع فارسي‌زبان آن را انگلستان يا انگليس مي‌نامند. پادشاهي متحد از چهار بخش تشكيل شده‌است: سه بخش آن كشورهاي انگلستان، اسكاتلند و ولز هستند كه روي‌هم بريتانياي كبير را تشكيل مي‌دهند. كشور پادشاهي متحد در سال 1707 ميلادي در پي اتحاد پادشاهي انگلستان (شامل انگلستان و ولز) در جنوب و پادشاهي اسكاتلند در شمال بريتانيا به وجود آمد.
*16*  صدرالدين محمد بن ابراهيم قوام شيرازي معروف به مُلاصَدرا و صدرالمتألهين (درگذشته 1045 قمري)، متأله و فيلسوف شيعه ايراني سده‌ يازدهم هجري قمري و بنيان‌گذار حكمت متعاليه است. كارهاي او را مي‌توان نمايش دهنده‌ نوعي تلفيق از هزار سال تفكر و انديشه‌ اسلامي پيش از زمان او به حساب آورد. ملاصدرا بر اين باور بود كه مذهب شيعه دو وجه دارد، وجه ظاهري، يعني همان شريعت و احكام ديني، و وجه باطني، كه همان درون‌مايه و حقيقت مذهب شيعه‌است و ملاصدرا آن را عرفان شيعي مي‌ناميد. او براي رستگاري انسان، هم شريعت و پايبندي به فرايض دين را لازم مي‌شمرد و هم سير و سلوك عرفاني براي رسيدن به حقيقت مذهب شيعه را ضروري مي‌دانست. اين در حالي بود كه بيشتر دانشمندان قشري اصفهان، ديد خوبي نسبت به عرفان نداشتند. ايشان بر اين باور بودند كه بسياري از عارفان، به احكام دين اسلام پايبند نيستند و عمل به فرايض ديني را براي رسيدن به رستگاري لازم نمي‌بينند. يكي از دلايل تبعيد ملاصدرا از اصفهان همين باور بود. ملاصدرا اگرچه به عرفان باور داشت، اما كوتاهي از احكام و واجبات دين را به بهانه‌ سير و سلوك عرفاني رد مي‌كرد. با دانشمندان قشري نيز به دليل ستيز با عرفان شيعي مخالف بود. همچنين با برخي از صوفيان كه عمل به واجبات ديني را ضروري نمي‌دانستند، مخالف بود. البته برخي معتقدند ملاصدرا با ادغام فلسفه و عرفان ناخواسته راه را براي بسته شدن مسير فلسفه ورزي در جهان اسلام فراهم كرد.
*17*  عرفان اسلامي (Islamic mysticism) را مي‌توان به عرصه وسيعي تعبير كرد كه عرفان نظري و عملي و متعارف را دربر مي‌گيرد و با طريقت تصوف هم‌آميختگي دارد و در مواردي تلقي يكسان يا مختلطي از آندو مي‌شود.
*18*  محي‌الدين محمّد بن علي بن محمّد بن عربي طائي حاتمي (26 ژوئيه 1165–16 نوامبر 1240 ميلادي) معروف به محيي‌الدين ابن عربي، شيخ اكبر و كبريت احمر پژوهشگر، فيلسوف، عارف و شاعر مسلمان سني عرب اهل اندلس بود. ورود رسمي ابن عربي به تصوف در سنّ 21 سالگي روي‌داد، ولي او به‌زودي و در زماني اندك بلندآوازه گرديد، و مشايخ زمانش به ديدار او شتاب نمودند. محيي‌الدّين آثاري گران‌سنگ و پرارزش در شاخه‌هاي مختلف حكمت و علم پديدآورد، تصوف را به نوعي به فلسفه تبديل كرد، و در نوشته‌هايش عقايد و باورهاي بسياري از مكاتب را تبيين و تفسير نمود.
*19*  اسفار اربعه با نام كامل الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الاربعة از معروف‌ترين آثار صدرالدين شيرازي شامل آخرين نظرات فلسفي او در حكمت متعاليه است كه در چهار فصل (اول امور عامه وجود؛ دوم در جواهر و اعراض؛ سوم در خداشناسي و صفات او؛ چهارم در نفس و معاد) تنظيم شده و هر فصل آن با يكي از مراحل عملي و چهارگانه «مسافرت» هاي معنوي عرفا براي «رسيدن به خدا» كه به اسفار اربعه مشهور است نامگذاري و هماهنگ شده‌است. ترجمه فارسي كامل اين اثر با عنوان «حكمت متعاليه در اسفار عقلي اربعه» توسط محمد خواجوي در انتشارات مولي منتشر شده‌است.
*20*  اسفار اربعه يا سَفَرهاي چهارگانه بنا بر آثار و تعليمات عارفان «مراحل عملي» براي «رسيدن به خدا» است. مشهورترين تقرير از اسفار اربعه از ملاصدرا است كه نام مهمترين كتاب خود و فصول آن را با سَفَرهاي چهارگانه تطبيق داده‌است. اصل اين تقرير ريشه در كلمات داود بن محمود قيصري، شارح فصوص الحكم دارد.
*21*  اخباريان در فقه شيعه اماميه معمولاً به يك مكتب فقهي مي‌گويند كه در بدست آوردن احكام عملي به اخبار و حديث اكتفا يا تكيه مي‌كنند در مقابل اصوليان كه در اين زمينه از روش‌هاي استنباط اجتهادي (اصول فقه) نيز كمك مي‌گيرند. اين‌گونه تقابل در روش فقهي از سده‌هاي نخستين نيز وجود داشته‌است اما به عنوان دو مكتب در سده‌هاي اخير تاحدودي مرزبندي شدند.
*22*  بهاءالدين محمد بن حسين عاملي معروف به شيخ بهايي (زاده‌ 8 اسفند 925 خورشيدي در بعلبك، درگذشته 8 شهريور 1000 خورشيدي در اصفهان) حكيم، علامه فقيه، عارف، منجم، رياضيدان، شاعر، اديب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و يازدهم هجري؛ كه در دانش‌هاي فلسفه، منطق، هيئت و رياضيات تبحر داشت. در حدود 95 كتاب و رساله از او در سياست، حديث، رياضي، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسي، هنر و فيزيك بر جاي مانده‌است. به پاس خدمات وي به علم ستاره‌شناسي، يونسكو سال 2009 كه مصادف با سال نجوم مي‌بوده نام وي را در ليست مفاخر ايران ثبت كرد.
*23*  محمدباقر مجلسي (1037 ه‌.ق در اصفهان - 1110 ه‌.ق در اصفهان) (1006–1077 شمسي) معروف به علامه مجلسي و مجلسي ثاني فقيه شيعه در دوران شاه سليمان و شاه سلطان حسين صفوي بود. معروفترين اثر او بحارالانوار است كه مجموعه‌ بزرگي از احاديث را گردآورده‌است. وي بعد از مرگ آقا حسين خوانساري در 1099 ه‌.ق در دوران سلطنت شاه سليمان صفوي به مقام ملاباشي ايران رسيد، عالي‌ترين مقام ديني كشور كه تنها پس از پادشاه قرار مي‌گرفت.
*24*  مانند شيخ اعظم انصاري كه در فتنه بابيت بالكل كناره گرفت.
*25*  جنبش مشروطه، جنبش مشروطه‌خواهي، جنبش مشروطيت، انقلاب مشروطه يا انقلاب مشروطيت، مجموعه كوشش‌ها و رويدادهايي است كه به امضا كردن فرمان مشروطه به دست مظفرالدين شاه قاجار در 14 مرداد 1285 انجاميد و تا دوره محمدعلي شاه قاجار براي تبديل حكومت استبدادي به حكومت مشروطه ادامه يافت و منجر به تشكيل مجلس شوراي ملي و تصويب نخستين قانون اساسي كشور ايران گرديد.
*26*  ابوعلي حسين بن عبدالله بن حسن بن علي بن سينا، مشهور به ابوعلي سينا، ابن سينا، پورسينا و شيخ الرئيس (زاده‌ 359 ه‌.ش در بخارا – درگذشته‌ 2 تير 416 در همدان، 980–1037 ميلادي)، همه‌چيزدان، پزشك، رياضي‌دان، منجم، فيزيك‌دان، شيمي‌دان، روان‌شناس، جغرافي‌دان، زمين‌شناس، شاعر، منطق دان و فيلسوف ايراني و از مشهورترين و تأثيرگذارترينِ فيلسوفان و دانشمندان ايران‌زمين است كه به ويژه به دليل آثارش در زمينه فلسفه ارسطويي و پزشكي اهميت دارد. وي نويسنده كتاب شفا يك دانشنامه علمي و فلسفي جامع است و القانون في الطب يكي از معروف‌ترين آثار تاريخ پزشكي است.
*27*  الشِّفاء مهم‌ترين و جامع‌ترين اثر ابن سينا را مي‌توان دائرةالمعارفي به زبان عربي، در علوم عقلي به حساب آورد كه در آن چكيده‌ آراي فلاسفه‌ بزرگ قديم يونان و شارحان مدرسه‌ اسكندريه و افلاطونيان و نوافلاطونيان و… در همه‌ علوم عقلي، اعم از منطق، طبيعيات، رياضيات و الهيات فراهم آمده و مورد تحليل و نقد و بررسي علمي قرار گرفته‌است. مؤلف در كتاب گران‌سنگ شفاء در هر چهار قسمتِ منطق، رياضي، طبيعي و الهيات توانسته به‌طور دقيق و كامل سخن بگويد و مطالب لازم را درباره‌ هريك از اين چهار علم شريف به صورتي منظم و قابل استفاده در اختيار مخاطب قرار دهد.
*28*  اول: اعتقاد جازم به اين‌كه الف ب است. دوم: اعتقاد جازم به اين‌كه الف ب نيست غلط است. سوّم: اعتقاد جازم به اين‌كه اين دو گزاره جائزالزوال نيستند.
*29*  يقين، مرتبه‌اي عالي از معرفت و از بالاترين مراحل سلوك و كمالات انساني. در كتاب‌هاي اخلاقي يقين را اعتماد و توجه كامل به خدا و روي‌گرداني از غير او معنا كرده و حالتي دانسته‌اند كه در آن انسان نسبت به خوب و بد پيشامدها بي‌تفاوت است. علماي اخلاق برپايه آيات قرآن سه مرتبه «علم اليقين»، «عين اليقين» و «حق اليقين» را براي يقين بيان كرده و حق اليقين را ويژه عارفان و حكيمان بزرگ دانسته‌اند. محسن فيض كاشاني [داماد ملاصدرا] يقين را حالتي تعريف كرده است كه در آن، انسان همه چيز را از خداوند مي‌داند، به هيچ چيزي جز او توجه نمي‌كند، او را روزي‌ده خود مي‌داند و باور دارد كه هرچه او مقدر كرده است، تحقق پيدا خواهد كرد.
*30*  وقتي كلمه منطق و علم منطق بدون قيد به كار مي‌رود منظور همان منطق ارسطويي است كه همان قوانين درست فكر كردن را به ما مي‌آموزد. منطق ارسطويي از دو بخش تشكيل يافته است، بخش اول منطق صوري، در اين بخش محتواي فكر مورد نظر نيست، بلكه آنچه مهم است فقط صورت و قالب فكر است. يعني فقط به ما ياد مي‌دهد كه اگر مي‌خواهي نتيجه درستي از يك استدلال بگيري، بايد شرايطي كه دارد رعايت كني. بخش دوم منطق قديم ارسطويي به نام صناعات خمس است كه به بررسي مواد قياس و استدلال پرداخته است.
*31*  حد يا تعريف به حسب اينكه شامل تمام ذاتيات محدود مي‌شود يا نه، به تام و ناقص تقسيم مي‌شود. حد تام، حدي است كه همه ذاتيات معرَّف يا محدود را در برگيرد و باعث شناخت ماهيت و حقيقت محدود شود؛ مانند: الانسان حيوان ناطق.
*32*  اتحاد عاقل و معقول اصطلاحي در فلسفه است كه به كيفيت ادراك مربوط مي‌شود. قاعده «اتحاد عقل و عاقل و معقول» از ابتكارات فلسفي ملاصدرا، فيلسوف ايراني سده 11 هجري، است. وي معتقد است در تكوين شناخت، قوه شناخت و شخص ادراك‌كننده (مدرِك) و موضوع ادراك‌شونده (مدرَك)، سه چيز مستقل از يكديگر نيستند. در هر عمل شناخت، وجودي پديد مي‌آيد كه در همان حال كه نوعي وجود شيء ادراك‌شونده است در ظرف ادراك، نوعي وجود براي نفس ادراك‌كننده هم هست. نفس ادراك‌كننده اين وجود را، كه فعل خويش است، به وسيله قوّه فاعله ادراكي خويش آفريده است. اين قوّه ادراكي، در حقيقت، خود نفس در مرتبه فعل و تأثير است.

[ادامه دارد...]